با عصر اطلاعات خداحافظی کنید

گلوریا اوریجی
فیلسوف ایتالیایی و محقق ارشد مستقل در مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه [۱]

خلاصه: امروزه آنقدر سرعت به دست آوردن و چرخش اطلاعات بالاست که حتی شاید فرصت نکنیم درباره‌ی همه‌ی آنها بیاندیشیم، چه برسد به آنکه خودمان به شخصه درباره‌ی سنجشِ صحت و اعتبار آنها دست به کار شویم. ظاهراً ما براساس اعتباری که برای منابع اطلاعات‌مان قائل‌ایم و نه بر اساس شواهدی که خود جمع‌آوری کرده‌ایم، درباره‌ی درستی یا نادرستی باورهایمان تصمیم می‌گیریم. اما در جهانی که به نظر می‌رسد مدت‌هاست عصر اطلاعات را پشت سر گذاشته و قدم به عصرِ اعتبار گذاشته است، چگونه می‌توانیم از صحت باورهایمان اطمینان داشته باشیم؟ چگونه می‌توانیم به ارزیابی درستِ مقاماتی اعتماد کنیم که منبع اصلی ما برای دستیابی به اطلاعات‌اند؟ گلوریا اوریجی در این مقاله تلاش می‌کند تا با بررسی عصر اعتبار و ارائه‌ی مثال‌هایی به این پرسش‌ها پاسخ و نشان دهد که از ما، به عنوان شهروندان عصر دیجیتال انتظار نمی‌رود تا خودمان تمام اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری و بررسی کنیم و اصلاً چنین کاری عملاً غیرممکن است، اما به عنوان افراد آگاه باید توانایی پرسش‌گری و ارزیابی دقیق منابع اطلاعات و سنجشِ اعتبار آنها را در خود تقویت کنیم.

با عصر اطلاعات خداحافظی کنید، چون در حالِ حاضر تنها چیزی که اهمیت دارد اعتبار است

یک تناقض در دانش وجود دارد که دست‌کم گرفته شده است و نقشی حیاتی در دموکراسی‌های لیبرال پیشرفته و به شدت پیوسته‌ی ما ایفا می‌کند. هرچه مقدارِ اطلاعاتِ در حالِ چرخش بیشتر باشد، برای ارزیابی آنها بیشتر بر ابزار به‌اصطلاح اعتباری[۲] تکیه می‌کنیم. آنچه این عبارت را متناقض می‌کند این است که امروزه علی‌رغمِ دسترسی روزافزون‌ و گسترده‌ به اطلاعات و دانش، ما قدرتمندتر و از نظر شناختی مختارتر نشده‌ایم. بلکه در عوض بیش از پیش وابسته‌ی داوری و ارزیابی دیگران درباره‌ی اطلاعاتی که با آنها سروکار داریم شده‌ایم.

تحول انگاره یا جابه‌جایی پارادایم غالباً به تغییر اساسی و پارادایمی در تفکر و الگوهای ذهنی اندیشیدن اطلاق می‌گردد که در نهایت مبنای خرد و کلان یک دیدگاه را متحول می‌کند. تحول انگاره مبحثی در تحول و ثبات فهم است به شرط آنکه در مورد تغییرات پارادایمی بحث کند. به عبارت دیگر «تحول انگاره عبارت است تغییر کل نگرانه، رویکردی و قابل توجه در یک علم، مثلاً تفسیر متافیزیک پدیده‌های مادی (در قرون وسطی و طی عصر رنسانس) دچار تحول انگاره شد و سر از پوزیتیویسم منطقی و تجربه‌گرایی افراطی در آورد. این یک تحول انگاره بود. تحول انگاره شامل افزایش یک زاویه دید جدید هم می شود. مثلاً نوع نگاه زیبایی شناختی (حرفه‌ای و نه عامه‌پسند) یک تحول انگاره است مشروط به این که عالمان آن را قابل توجه بدانند.»

ما درحال تجربه‌ی تحول انگاره‌ای[۳] بنیادین در نحوه‌ی ارتباط‌مان با دانش هستیم. از عصر اطلاعات در حال گذار به «عصر اعتبار» هستیم؛ یعنی اطلاعات فقط در صورتی ارزش دارند که از قبل توسط دیگران پالوده، ارزیابی و تفسیر شده باشند. بر این اساس، امروزه اعتبارْ به ستون مرکزی هوش جمعی تبدیل شده و دروازه‌ی دانش است؛ دروازه‌ای که کلید آن در دست دیگران است. در حالِ حاضر، شیوه‌ی برساخته شدنِ اعتبارِ دانش، ما را وابسته به چیزی می‌کند که به صورت اجتناب‌ناپذیری مبتنی بر ‌داوری‌های افراد دیگری‌ست که بیشترِ آنها را حتی نمی‌شناسیم.

اجازه دهید چند مثال از این تناقض بیاورم. اگر از شما درباره‌ی علت تغییرات بزرگ آب‌وهوایی و این مسئله بپرسند که این تغییرات چگونه می‌توانند به ‌طرز چشمگیری به زندگی آینده‌ی زمین آسیب برسانند، احتمالاً منطقی‌ترین واکنش شما در برابر چنین پرسش‌هایی رجوع به منابع اطلاعاتی معتبری‌ست که معمولاً برای اطلاع از وضعیت سیاره‌ی زمین از آنها استفاده می‌شود. در بهترین حالت، شما به اعتبار تحقیقات علمی اعتماد می‌کنید و بر این باورید که هم‌ترازخوانی[۴] روشی منطقی‌ برای جدا کردن «حقایق» از فرضیه‌های اشتباه و «چرندیات» محض درمورد طبیعت است. در حالتی بینابینی، شما به روزنامه‌ها، مجلات یا شبکه‌های تلویزیونی‌ اعتماد می‌کنید؛ آنها معمولاً بر دیدگاه سیاسی‌ای صحه می‌گذارند که از پژوهشی علمی پشتیبانی می‌کنند تا خلاصه‌ی یافته‌هایشان را در اختیار شما قرار دهند. در مورد اخیر، شما در دو مرحله از منابع (اصلی) دور شده‌اید؛ یعنی به اعتمادِ آدم‌های دیگر به علمِ معتبر اعتماد کرده‌اید.

تئوری توطئه اصطلاحی‌ست که در ابتدا، وصفی برای هر ادعای دسیسه‌گری بود. بااین‌حال، امروزه، تئوری توطئه فقط در این معنا به کار می‌رود: تئوری‌ای که رویدادی کنونی یا تاریخی را نتیجه‌ی نقشه‌ی مخفیانه‌ی گروهی دسیسه‌گر (عموماً قدرتمند) می‌داند. در تعریفی دیگر، تئوری توطئه عبارت است از نداشتن اعتقاد یا باورنکردن شکل ظاهری و رسمی رویدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی. تئوری توطئه در شکل حاد آن بیانگر این است که تمامی بدبختی‌های عالم در پی اعمال گروهی از افراد پرنفوذ و معمولاً پنهان است. در بیان این مفهوم گفته می‌شود گروه‌های کوچک و تیزهوشی دارای امکانات سیاسی، مالی، نظامی، روانی و علمی در پس تمام حوادث خوب و بد این دنیا هستند. از دید صاحب‌نظران این گروه‌ها برنامه‌های خود را به گونه‌ای جلو می‌برند که اذهان عمومی جامعه درگیر مسائل دیگری باشد تا افراد توانایی تمرکز و تفکر بر علل و دلایلی را نداشته باشند که نشان دهنده‌ی وجود انواع برنامه پیش برنده جوامع به سوی اهداف گروه‌های تشکیل دهنده این تئوری‌ست.

یا حقیقت غیرقابل‌بحث‌تری را درنظربگیرید که یکی از مشهورترین تئوری‌های توطئه است؛ بر اساس آن هیچ انسانی در سال ۱۹۶۹ روی ماه قدم نگذاشته و تمام برنامه‌ی آپولو (از جمله ۶ فرود روی ماه بین سال‌های ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲) برنامه‌ای ساختگی‌ست. بنیان‌گذار این تئوری توطئه بیل کیسینگ[۵] بود که در نشریه‌ی کمپانی راکت‌دین[۶] کار می‌کرد؛ جایی که موتورهای موشک ساترن ۵ آپولو[۷] در آن ساخته شده است. او با هزینه‌ی خود کتاب ما هرگز به ماه نرفتیم: کلاهبرداری ۳۰ میلیارد دلاری آمریکا[۸] را در سال ۱۹۷۶ منتشر کرد. پس از انتشار این کتاب، جنبشی از شک و تردید پدید آمد و افرادی شروع به جمع‌آوری شواهدی درباره‌ی این کلاهبرداری کردند.

به گفته‌ی انجمن زمین تخت‌باوران[۹]، یکی از گروه‌هایی که همچنان حقایق را قبول نمی‌کنند، فیلم  فرود روی ماه را هالیوود با پشتیبانی والت دیزنی و به کارگردانی استنلی کوبریک[۱۰] ساخته است. بسیاری از «مدارک» و استدلال‌های آنها ظاهراً برگرفته از تحلیل دقیق‌شان از تصاویر فرود روی ماه از زوایای مختلف است. زوایای سایه‌ها با نور ناسازگار است، پرچم ایالات متحده درحالی در اهتزاز است که در ماه باد وجود ندارد و ردپاها، در جایی که در آن رطوبتی وجود ندارد، بسیار دقیق و خوب نقش بسته‌اند. افزون‌براین، آیا تعطیلی ناگهانی یک برنامه که ۴۰۰۰۰۰ نفر به مدت ۶ سال درگیر آن بوده‌اند مشکوک نیست؟ و مسائلی دیگر.

اکثریت مردمی که ما آنها را معقول و دقیق می‌نامیم (از جمله خودم) با خنده‌ای این فرضیه‌ی بی‌اساس و متوهمانه را رد می‌کنند (هرچند پاسخ‌های جدی و مستند ناسا دربرابر این اتهامات موجود است). بااین‌حال، اگر از خودم بپرسم بر اساسِ چه شواهدی بر این باورم که سفر به ماه واقعاً اتفاق افتاده است، باید قبول کنم که شواهد من بسیار ضعیف‌اند و من هرگز تلاشی نکرده‌ام تا مدارک متقابلی را رد کنم که توسط معتقدان به تئوری توطئه‌ی سفر به ماه جمع‌آوری شده‌اند. آنچه من درباره‌ی این حقایق می‌دانم چیزی نیست جز خاطرات مبهم دوران کودکی، اخبار تلویزیونی سیاه و سفید و پذیرشِ توضیح‌های والدینم در سال‌های بعد درمورد سفر به ماه. بااین‌حال، کیفیت این شواهد دست‌دوم و شخصاً غیرقابل‌اعتماد باعث نمی‌شود تا درمورد حقیقت باورهایم تردیدی به خود راه بدهم.

دلایل من برای باور داشتن به حقیقی بودنِ سفر به ماه به مراتب فراتر از شواهدی‌ست که درمورد این رویداد می‌توانم جمع‌آوری و آنها را دوباره بررسی کنم. در آن سال‌ها، ما به دموکراسی‌ای مانند ایالات متحده‌ی آمریکا برای داشتنِ اعتبارِ موجهِ صادق بودن، اعتماد داشتیم. بدون یک داوری ارزیابانه درمورد قابل‌اطمینان بودنِ یک منبع اطلاعاتی خاص، داده‌های آن برای همه‌ی اهداف عملی، بی‌فایده خواهد بود.

تحول انگاره از عصر اطلاعات به عصر اعتبار را هنگامی باید درنظرداشته باشیم که تلاش می‌کنیم تا از خودمان در برابرِ «اخبار جعلی» و اطلاعات غلط و روش‌های دیگر رواج چنین اطلاعات غلط و گمراه‌کننده‌ای‌ در جوامع امروزی محافظت کنیم. از یک شهروند بالغ و آگاه در عصرِ دیجیتال انتظار نمی‌رود تا صلاحیت کشف صحت اخبار را داشته باشد. در عوض، او باید قابلیت پرسشگری درباره‌ی مسیر به دست آوردنِ اعتباری را داشته باشد که این اطلاعات موردنظر طی کرده‌اند، اهداف کسانی را که این اطلاعات را به‌گردش درآورده‌اند ارزیابی کند و موضوعات مورد بحث روز آن مقاماتی را درک کند که به این اطلاعات اعتبار می‌دهند.

هرگاه در مرحله‌ی پذیرفتن یا رد اطلاعات تازه‌ای هستیم، باید از خودمان بپرسیم: این اطلاعات از کجا آمده‌اند؟ منبع آن اعتبار خوبی دارد؟ چه مقاماتی این اطلاعات را باور دارند؟ دلایل من برای مراجعه به این مقامات چیست؟ برای داشتن درک بهتر واقعیت، چنین پرسش‌هایی به ما بیشتر از بررسی مستقیم صحت اطلاعات کمک می‌کنند. در یک سیستم فوق‌تخصصی تولید علم، منطقی نیست که بخواهیم همه‌چیز را خودمان بررسی کنیم؛ به طور مثال، بررسی احتمالِ وجودِ ارتباط بین واکسیناسیون و اوتیسم. چنین کاری اتلاف وقت است و احتمالاً نتایج ما چندان دقیق نخواهند بود. در عصر اعتبار، ارزیابی‌های انتقادی ما نباید مستقیماً به محتوای اطلاعات، بلکه باید معطوف به شبکه‌های اجتماعی ارتباطاتی‌ای باشد که آن محتوا را شکل داده‌اند و «رتبه»‌ای شایسته یا ناشایست در سیستم دانشِ ما به آن اختصاص داده‌اند.

این قابلیت‌های نوینْ نوعی معرفت‌شناسی درجه‌ی دوم را پدید می‌آورند. آنها ما را برای پرسش‌گری و ارزیابی اعتبار منابع اطلاعاتی آماده می‌کنند، توانایی‌هایی که فیلسوفان و معلمان باید در نسل‌های آینده بپرورانند.

بر اساس کتاب فریدریش هایک[۱۱] به نام قانون، قانون‌گذاری و آزادی[۱۲] «تمدن بر پایه‌ی این واقعیت استوار است که همه‌ی ما از دانشی که خود آن را نداریم بهره می‌بریم». دنیای متمدن سایبری جایی‌ست که مردم می‌دانند چگونه اعتبار منابع اطلاعاتی را به طور انتقادی ارزیابی کنند و دانش خود را، از طریق یادگیری ارزش‌گذاری درستِ «رتبه‌بندی»‌ اجتماعی اطلاعاتی تقویت کنند که قدم به حوزه‌ی شناختی آنها می‌گذارد.

پانویس‌ها:

[۱] Gloria Origgi

[۲] reputational

[۳] paradigm shift

[۴] peer-review هم‌تراز‌خوانی، داوری همتا، بازنگری با دقت یا داوری دقیق به روند بازنگری همه‌جانبه‌ی مقاله‌های علمی توسط متخصصان همان رشته گفته می‌شود. متخصصان آن رشته، پژوهش‌های دریافت شده را تجزیه تحلیل و یافته‌های آن را بررسی می‌نمایند و به پرسش‌های ویژه‌ای که دیگر صاحب‌نظران، اعم از مسئولین مجله (معمولاً سر دبیران) و خوانندگان متخصص مطرح می‌کنند، پاسخ می‌دهند. – م.

[۵] Bill Kaysing

[۶]  Rocketdyne

[۷] Apollo’s Saturn V

[۸] We Never Went to the Moon: America’s $30 Billion Swindle

[۹] Flat Earth Society انجمن طرفدار زمین تخت گروه یا گروه‌هایی شکل گرفته برپایه‌ی این باورند که زمین صاف یا تخت است. – م.

[۱۰] Stanley Kubrick

[۱۱] Frederick Hayek

[۱۲] Law, Legislation and Liberty (1973)